ગણેશ ચતુર્થી : ભક્તિ, સંસ્કૃતિ અને રાષ્ટ્રજાગૃતિનો પાવન ઉત્સવ – લેખિકા- નયના સોલંકી “આંખો”

ભારતીય સંસ્કૃતિ તહેવારો અને પરંપરાઓથી સમૃદ્ધ છે. અહીંનો દરેક તહેવાર માત્ર ધાર્મિક મહત્વ પૂરતો સીમિત નથી, પરંતુ તે લોકોમાં આધ્યાત્મિક શક્તિ, સામાજિક એકતા અને રાષ્ટ્રીય ચેતનાનું બીજ પણ વાવે છે. એવામાં ગણેશ ચતુર્થી એવો તહેવાર છે, જે આપણા જીવનના દરેક સ્તર પર પાવન સંદેશ આપે છે. ભગવાન ગણેશ, જેમને વિઘ્નહર્તા, બુદ્ધિના દેવ, ગૌરીપુત્ર અને મંગલમૂર્તિ તરીકે પૂજવામાં આવે છે, તેમના જન્મોત્સવના રૂપે આ તહેવાર શ્રદ્ધાભાવે ઉજવાય છે.

     હિંદુ ધર્મશાસ્ત્ર મુજબ, ગણેશજીનું જન્મભાદરવા સુદ ચોથના દિવસે માનવામાં આવે છે. એટલે જ આ દિવસે “ગણેશ ચતુર્થી” તરીકે પૂજા કરવામાં આવે છે. ગણેશજીના પૂજન વિના કોઈપણ શુભકાર્ય શરૂ થતું નથી. “શ્રીગણેશ” કર્યા વિના કાર્યમાં સફળતા મળતી નથી એવી માન્યતા છે.

     ધર્મગ્રંથોમાં વર્ણવાય છે કે પાર્વતી માતાએ માટીમાંથી વિઘ્નેશનું સર્જન કર્યું અને તેમને દ્વારરક્ષક બનાવ્યા. શિવજીના આગમન સમયે થયેલી ઘટનામાં તેમનું શિર કપાયું અને પછી હાથીનું મસ્તક ધારણ કરાવી ગણેશજીનો પુનર્જન્મ થયો. તેથી જ તેઓ અનોખા સ્વરૂપ ધરાવે છે અને વિઘ્નહર્તા, બુદ્ધિપ્રદાતા તથા કલ્યાણકારી દેવ તરીકે માનવામાં આવે છે.

આધ્યાત્મિક સંદેશ

ગણેશજીનું સ્વરૂપ અનેક આધ્યાત્મિક અર્થો ધરાવે છે :

મોટું મસ્તક → વિશાળ વિચારશક્તિ અને ધીરજનું પ્રતિક.
નાની આંખો → એકાગ્રતા અને સૂક્ષ્મ દ્રષ્ટિ.
મોટું પેટ → સહનશીલતા અને વિશ્વને સમાવી લેવાની ક્ષમતા.
એક દાંત તૂટેલો → અપમાન સહન કરીને પણ ધર્મમાં અડગ રહેવાનો પાઠ.
મૂષક વાહન → અહંકારને કાબૂમાં રાખવાની સૂચના.

    આ રીતે ગણેશજીનું સ્વરૂપ મનુષ્યને જીવનમાં ધીરજ, એકાગ્રતા, વિનમ્રતા અને આધ્યાત્મિક શક્તિ પ્રાપ્ત કરવાની પ્રેરણા આપે છે.

     ગણેશ ચતુર્થીના ઐતિહાસિક મહત્વને ખાસ કરીને સ્વાતંત્ર્ય આંદોલન સાથે જોડીને જોવામાં આવે છે.1893માં લોકમાન્ય બાલ ગંગાધર તિલકે આ તહેવારને જાહેર સ્વરૂપ આપ્યું. તે સમય બ્રિટિશ શાસનમાં લોકોના મોટા સમૂહો ભેગા થવા પર પ્રતિબંધ હતો. પરંતુ તિલકજીએ ગણેશોત્સવને લોકોત્સવમાં રૂપાંતરિત કર્યો, જેથી લોકો એકત્ર થઈ શકતા. આ માધ્યમથી રાજકીય ચર્ચા, રાષ્ટ્રીય જાગૃતિ અને સામાજિક એકતા ઊભી કરવામાં આવી.અહીંથી સ્પષ્ટ થાય છે કે ગણેશ ચતુર્થી માત્ર એક ધાર્મિક ઉત્સવ નથી, પરંતુ રાષ્ટ્રજાગૃતિનો પ્રકાશસ્તંભ પણ છે.

    ગણેશોત્સવ સામાજિક રીતે અનેક સકારાત્મક સંદેશ આપે છે

એકતા : જુદા-જુદા વર્ગ, જાતિ અને સમુદાયના લોકો એક પંડાલમાં ભેગા થઈ ભક્તિ કરે છે.
સામૂહિક સેવા : પંડાલમાં ભજન, કીર્તન, સાંસ્કૃતિક કાર્યક્રમો, દાન, અન્નક્ષેત્ર જેવી પ્રવૃત્તિઓ થાય છે.
શિક્ષણ અને સંસ્કાર : બાળકોમાં ભક્તિભાવ, સામૂહિક જીવન અને સંસ્કૃતિ પ્રત્યે ગૌરવ ઊભું થાય છે.
પર્યાવરણ જાગૃતિ : હાલના સમયમાં પર્યાવરણમિત્ર ગણેશજીની સ્થાપનાથી કુદરતનું સંરક્ષણ કરવાનો સંદેશ ફેલાય છે.
આ રીતે આ તહેવાર સામાજિક સુમેળ, સેવા અને સમાનતાનું પ્રતિક છે.

      ગણેશ ચતુર્થીની શરૂઆત ઘરોમાં થતી હતી. પરિવારજનો માટીની મૂર્તિ લાવીને વિધિવત પૂજા કરતા. પછી પંડિતો દ્વારા મંત્રોચ્ચાર સાથે સ્થાપના કરવામાં આવતી. 1 દિવસથી 11 દિવસ સુધી પ્રતિમાની પૂજા કરીને અંતે વિસર્જન કરવામાં આવતું.

     સમય જતાં આ પરંપરા ઘરની બહાર આવી અને સાર્વજનિક પંડાલોમાં પરિવર્તિત થઈ. આજે નાના ગામથી લઈને મહાનગરો સુધી હજારો પંડાલોમાં ભવ્ય સ્થાપના કરવામાં આવે છે. પ્રતિમાની કળાત્મક શિલ્પકૃતિ, સજાવટ, આરતી, સાંસ્કૃતિક કાર્યક્રમો અને સામૂહિક પ્રસાદના કારણે આ ઉત્સવ અત્યંત જીવંત બની ગયો છે.


ગણેશોત્સવ આપણને જીવન માટે અનેક પ્રેરણાઓ આપે છે

વિઘ્નો સામે લડવું : જીવનમાં સમસ્યાઓ આવવી સ્વાભાવિક છે, પરંતુ ભગવાન ગણેશ આપણને શીખવે છે કે ધીરજ અને બુદ્ધિથી તે દૂર કરી શકાય છે.

એકતા જ શક્તિ છે : બ્રિટિશ શાસન વખતે જે એકતાથી લોકો જોડાયા, એ જ ભાવ આજે પણ સમાજમાં જરૂરી છે.

પરિવર્તન સ્વીકારો : માટીની મૂર્તિથી લઈ પર્યાવરણમિત્ર ગણેશજી સુધી, ઉત્સવ આપણને પરિસ્થિતિ પ્રમાણે બદલાવને અપનાવવાની પ્રેરણા આપે છે.

ભક્તિ અને સેવા : માત્ર પૂજા નહીં, પરંતુ સમાજ માટે કંઈક કરવું એ પણ ભક્તિનો અવિભાજ્ય ભાગ છે.

ઉપસંહાર

    ગણેશ ચતુર્થી એક એવો ઉત્સવ છે, જેમાં ધાર્મિક ભક્તિ, આધ્યાત્મિક ઊર્જા, ઐતિહાસિક રાષ્ટ્રજાગૃતિ, સામાજિક સેવા અને સાંસ્કૃતિક પરંપરાનું સમન્વય જોવા મળે છે. ભગવાન ગણેશ માત્ર વિઘ્નહર્તા નથી, પરંતુ જીવન જીવવાની કળા શીખવનારા ગુરુ છે. આજના યુગમાં જ્યારે માનવજાત અનેક પડકારોનો સામનો કરે છે, ત્યારે ગણેશોત્સવ આપણને યાદ અપાવે છે કે એકતા, બુદ્ધિ, સહનશીલતા અને ભક્તિથી દરેક મુશ્કેલી પાર કરી શકાય છે.“જય ગણેશ દેવા”ના જયઘોષ સાથે જ્યારે સમાજ ભેગો થાય છે, ત્યારે માત્ર ધાર્મિક પૂજા નથી થતી, પરંતુ લોકોના હૃદયોમાં નવી આશા, નવી પ્રેરણા અને ઉજ્જવળ ભવિષ્ય માટેની શક્તિ પ્રગટે છે.